Hoe lang het nog zal duren totdat de eerste levensverlengende medicijnen op de markt zijn, durven wetenschappers niet te zeggen. Maakt niet uit. Wie potentiële levensverlengende middelen wil gebruiken, kan daar in principe vandaag al mee beginnen.

In het voorjaar van 2017 haalde het onderzoek van Peter de Keizer, een verouderingsbioloog van Erasmus MC, alle grote media. “Rotterdamse onderzoekers ontdekken verjongingskuur”, schreef het Algemeen Dagblad. “Vergeet de botox, anti-rimpelcrèmes en sportschool”, kondigde de talkshow RTL Late Night, waarin De Keizer optrad als gast, aan. “Verouderingsbioloog Peter de Keizer heeft een manier ontdekt waarop veroudering kan worden teruggedraaid.”

De Keizer haalde zelfs de BBC. “Medicijn keert het Verouderingsproces om” meldde de Britse zender. En, nog sjieker, zelfs het belangrijkste wetenschappelijke tijdschrift op deze planeet, Science, schreef erover. “Molecuul doodt bejaarde cellen, en reduceert tekenen van veroudering in muizen.”

Al die aandacht was meer dan terecht. De Keijzer en zijn collega’s hadden een eiwit gemaakt dat ze aanvankelijk Foxo4DRI noemden, maar dat later bekendheid kreeg als proxofim. En dat proxofim ruimde, precies zoals Science omschreef, oude cellen op. Het gevolg was dat oude muizen een vollere pels kregen, langer achtereen konden rennen in een molentje en beter functionerende nieren kregen.

Senolytica

Middelen zoals proxofim zijn op dit moment in de wetenschap uiterst populair. Ze heten senolytics, en onderzoekers hopen dat ze het verouderingsproces kunnen afremmen. De theorie is dat deze bejaarde cellen een negatieve invloed hebben op gezonde cellen, en dat door het ophopen van bejaarde cellen in een organisme verouderingsprocessen sneller verlopen, en serieuzere consequenties hebben. De aanwezigheid van deze senescent cells is dus niet alleen een gevolg van veroudering, maar tegelijkertijd ook de oorzaak.

Farmabedrijven en wetenschappers zijn naarstig op zoek naar middelen die senescent cells opruimen. Nog niet zo lang geleden stonden de sociale media bol van de berichten over weer een ander senolyticum. Amerikaanse wetenschappers, verbonden aan het Mayo-ziekenhuis, gaven een combinatie van het antileukemiemiddel dasatinib en quercetine, een natuurlijke stof in uien en appels, aan bejaarde muizen. Het gevolg was dat de dieren 36 procent langer konden leven.

Nou zijn muizen geen mensen. Maar een klein deel van alle middelen die positieve effecten hebben op muizen heeft dat ook op mensen. Bovendien kunnen stoffen die bij muizen geen bijwerkingen veroorzaken toch gevaarlijke nevenwerkingen hebben bij mensen. Het kan soms jaren duren voordat bedrijven en universiteiten toe zijn aan proeven op mensen met een stof die in dierstudies zulke mooie effecten laat zien. En daarna kan het nog eens jaren duren voordat we weten wat er uit die studie is komen.

Zelf gebruiken?

Durfals als Darren Moore hebben geen zin om al dat onderzoek af te wachten. Moore, een Amerikaanse vijftigplusser, las over De Keizers fascinerende experiment, vond via het web een farmaceut die bereid was het proxofim te produceren en ging de stof gebruiken. Op zijn blog kun je lezen dat het middel het uithoudingsvermogen van Moore liet toenemen, en zijn haarbos voller maakte. Moore gebruikte trouwens ook de dasatinib-quercetine-cocktail, maar was niet te spreken over de bijwerkingen. “Alsof ik griep heb”, schreef hij. Moore reageerde beter op het Nederlandse proxofim.

Peter de Keizer vindt zelf experimenten met proxofim op dit moment ‘levensgevaarlijk’. Eén van de dingen die fout kunnen gaan is dat het middel de wondgenezing onderdrukt. De bejaarde cellen die worden opgeruimd door senolytica spelen een cruciale rol bij wondgenezing. Of, zo heeft De Keizer zelf wel eens geopperd, misschien verdwijnen ook herinneringen als senescente cellen uit de hersenen worden opgeruimd.

Andere levensverlengers

Dus waarschijnlijk duurt het nog wel even totdat de wetenschappers hebben uitgedokterd hoe je senolytica veilig kunt gebruiken. Misschien hebben ze zoveel tijd nodig dat de eerste farmacologische antiverouderingsmedicijnen geen senolytica zullen zijn, maar op een hele andere manier zullen werken.

Misschien zijn het remmers van het enzym TXNIP, die cellen meer beschermende stoffen laten aanmaken waardoor cellen langer meegaan. Misschien zijn het versleutelde analogen van co-enzym Q10, zoals SkQ1, die de energieproductie van oude cellen op een jong peil houden. Of misschien zijn het middelen die de werking van het enzym telomerase imiteren en de slijtage van het DNA stopzetten.

Glucosamine

Sommige van die middelen zijn, net als proxofim, al op de markt, en binnen bereik van durfals als Warren Moore. Maar van nog geen van die middelen zijn de veiligheid en de werkzaamheid goed onderzocht. Maar wie nu al wil experimenteren met een potentiële levensverlenger, hoeft helemaal geen grote risico’s te nemen. Zelfs diep in de buidel tasten is niet nodig. De Duitse verouderingsonderzoeker Michael Ristow heeft een donkerbruin vermoeden dat glucosamine ook zo’n antiverouderingsmiddel is.

Ristow deed onder meer proefdieronderzoek naar het effect van een koolhydraatarm dieet op verouderingsprocessen. Zo’n dieet vergroot op korte termijn de aanmaak van vrije radicalen door de mitochondria – de moleculaire energiecentrales die voedingsstoffen omzetten in energie - in de cellen, ontdekte Ristow. Als vrije radicalen in zeer grote hoeveelheden vrijkomen, beschadigen ze de cel en versnellen ze het verouderingsproces, maar in kleine hoeveelheden hebben ze een tegenovergesteld effect. Ze prikkelen de cel om beschermende enzymen aan te maken, die juist cellen beschermen en jong houden.

Ristow breekt dus gedeeltelijk met de gedachte dat vrije radicalen per definitie schadelijk zijn, en dat mensen de activiteit van vrije radicalen met grote concentratie antioxidante vitamines zouden moeten neutraliseren. Die strategie kan nuttig zijn onder zeer extreme omstandigheden, maar werkt in de meeste gevallen alleen maar averechts.

Wel gelooft Ristow dat in allerlei natuurlijke plantaardige voedingsmiddelen, zoals fruit, groenten en groene thee, stoffen zitten die cellen prikkelen om beschermende enzymen aan te maken. EGCG is zo’n stof, denkt Ristow. Daarom is groene thee gezond. Maar al te krachtig gedoseerde supplementen met datzelfde EGCG werken waarschijnlijk weer averechts, vermoedt Ristow. Als je meer over Ristows theoretische kader wilt weten, dan moet je maar eens googelen op hormesis.

Afijn. Ristow en zijn medewerkers achterhaalden dus dat een koolhydraatarm dieet op de langere termijn veroudering vertraagt. De verhoogde afgifte van vrije radicalen door de mitochondria liet cellen zoveel beschermende enzymen aanmaken dat wormen en muizen langer konden leven. (Als je het preciezer wilt weten: vrije radicalen als waterstofperoxide, die vrijkomen tijdens een koolhydraatarm dieet, activeren de transcriptiefactor Nrf-2, die op zijn beurt antioxidante enzymen als catalase en superoxide-dismustase opreguleert.)

In zijn proeven zocht Ristow naar allerlei stoffen die het effect van een koolhydraatarm konden imiteren. Die stoffen zouden de opname van glucose door cellen moeten saboteren. De meeste zijn te riskant om ze langdurig aan mensen te geven, maar Ristow kende één uitzondering. Glucosamine. Ook glucosamine zit de opname van glucose in de weg, maar mensen die langdurig die enkele grammen glucosamine per dag consumeren worden daar niet ongezonder door.

En verhip. Toen Ristow glucosamine gaf aan aaltjes en muizen, leefden de dieren langer dan proefdieren die geen glucosamine kregen. Aan longevity-onderzoek op mensen heeft Ristow zich nog niet gewaagd, maar in de medische literatuur vind je al wel een aantal epidemiologische studies die een idee geven wat er gebeurt met de levensverwachting van mensen als die langdurig glucosamine slikken.

Humaan onderzoek

Dat epidemiologische onderzoek komt uit de Verenigde Staten, waar oncologen van het Fred Hutchinson Cancer Research Center tachtigduizend vijftigplussers volgden van 2000 tot 2008. Gebruikten de studiedeelnemers glucosamine, dan was hun kans om te overlijden 18 procent minder dan normaal.

Ondertussen pleit Ristow in artikelen, lezingen en interviews voor trials die voor eens en altijd duidelijk moeten maken of glucosamine inderdaad mensen in staat stelt om langer te leven en gezond te blijven.

“Zo’n trial zou er moeten komen”, zei Ristow in het voorjaar van 2018 in een interview met de website geroscience.com. “Die trial had er eigenlijk al lang moeten zijn, vind ik. Glucosamine is een perfect supplement. Het is goedkoop, er is niet een bedrijf dat er alleenrecht over heeft, en het zou er wel een voor kunnen zorgen dat we langer gezond blijven. Een dosis voor een jaar kost een paar tientjes. En daar krijg je als verzekeraar of individu waarschijnlijk heel wat voor terug.”

Willem Koert